ΠΟΝΤΟΣ ΕΝΑ ΟΝΟΜΑ - ΜΙΑ ΠΑΤΡΙΔΑ
Ποντιακός Ελληνισμός
Όταν αναφερόμαστε στον Πόντο συνήθος εννοούμε εκείνον το γεωγραφικό χώρο της βόρειας Μικράς Ασίας που ανατολικά αρχίζει από τα σύνορα της Τουρκίας με τη Γεωργία και τελειώνει δυτικά πέρα από τη Σινώπη στον ποταμό Άλυ, ενώ νότια εκτείνεται μεχρί τη νοητή ευθεία Τσόρουμ- Τοκάτη – Νικόπολη- Αγ Ντάγ Ματέν.
Οι Πόντιοι είναι Έλληνες που κατοικούσαν σε αυτή την περιοχή από την αρχαιότητα μέχρι το 1922 και οι οποίοι με τη συνθήκη της Λοζάνης υποχρεώθηκαν να εκπατριστούν και να εγκατασταθούν στην μητροπολιτική Ελλάδα.
Από τη μυθολογία στην ιστορία….
Ο μύθος των Αργοναυτών είναι από τους γνωστότερους της ελληνικής μυθολογίας.
Οι Αργοναύτες με αρχηγό τον Ιάσονα ξεκίνησαν από την Αρχαία Ιωλκό, το σημερινό Βόλο, κι έφτασαν μέχρι την Κολχίδα, προκειμένου να πάρουν το χρυσόμαλλο δέρας. Μία από τις ερμηνείες για το χρυσόμαλλο δέρας είναι ότι συμβολίζει τον πλούτο στα παράλια του Πόντου.
Οί Ελληνες μέσα από τις ανταλλαγές που είχαν – πιθανότατα μέσω Μικράς Ασίας – με τους Χετταίους, πληροφορήκαν ότι στην περιοχή γύρω από τον Πόντο υπήρχαν πολλά μεταλλεύματα ( χρυσός, ασήμι κ.ά.), καθώς και αφθονία άλλων προϊόντων . Το αποτέλεσμα ήταν να πλαστεί ένας μύθος γι΄ αυτό τον τόπο, που πίστευαν ότι βρίσκεται στα απώτατα όρια του πολιτισμένου κόσμου.
Ωστόσο, υπήρχαν πολλές δυσκολίες για να μπορέσουν να φτάσουν τα ελληνικά καράβια εκείνες της εποχής στον Πόντο και ίσως γι΄αυτό να τον είχαν ονομάσει και Άξενο Πόντο, επειδή η θάλασσα εκεί ήταν ανεξερεύνητη. Έτσι, τα στενά του Βοσπόρου αναφέρονται στην αργοναυτική εκστρατεία Συμπληγάδες, που μεταφορικά σημαίνει κάτι που δεν περνιέται. Πέρασαν πολλοί αιώνες μέχρι οι ΄Ελληνες να περάσουν αυτά τα στενά. Όταν, όμως το κατόρθωσαν άλλαξαν και την ονομασία της θάλασσας και από Άξενο Πόντο τη μετονόμασαν σε Εύξεινο Πόντο.
Η αρχή έγινε τον 11ο αιώνα π.Χ., όταν ΄Ιωνες Αθηναίοι κατέλαβαν την περιοχή που ονομάστηκε Ιωνία και ίδρυσαν τη Μίλητο.Η τελευταία εξελίχθηκε σε μεγάλη ναυτική και εμπορική δύναμη, με αποτέλεσμα να φτάσει στον Εύξεινο Πόντο και να δημιουργήσει αποικίες.
Ο ελληνισμός του Πόντου σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία χρονολογείται από τον 8ο π.Χ. αιώνα με την ίδρυση της Σινώπης η οποία γρήγορα αναπτύχθηκε αποκτώντας μεγάλο εμπορικό λιμάνι και ισχυρή ναυτική δύναμη.Με τη σειρά της δημιούργησε νέες αποικίες –πόλεις σε όλο το μήκος των βόρειων παραλίων της Μικράς Ασίας.Σπουδαιότερες είναι η Ηράκλεια, η ΄Αμαστρις, η Αμισός, τα Κοτύωρα, η Κερασούντα, η Τραπεζούντα κ.ά. ΄Ολες αυτές οι πόλεις χτίστηκαν σε στρατηγικά περάσματα στα οποία κατέληγαν οι δρόμοι που διέσχιζαν τα Ποντιακά Όρη και ένωναν τα παράλια του Πόντου με την ενδοχώρα.Κοντά σε αυτές έχουμε και την Τρίπολη και την Οινόη.Σύμφωνα με τον Παυσανία, η πρώτη ήταν αποικία της αρκαδικής Τρίπολης και η δεύτερη της Οινόης της Αττικής.Χαρακτηριστικό είναι ότι όλες αυτές οι αποικίες ήταν παραλιακές, που σημαίνει γόνιμο έδαφος, ενώ παράλληλα συγκέντρωναν και όλη την πλούσια παραγωγή της ενδοχώρας.
Αψευδής μαρτυρία για τον πλούτο, την ευημερία και την ελληνικότητα των αποικιών αυτών αποτελεί η περιγραφή του Ξενοφώντα στην Κάθοδο των Μυρίων.
Η Τραπεζούντα εξελίχθηκε στη σημαντικότερη από όλες τις πόλεις και το όνομά της το οφείλει στο τραπεζοειδές σχήμα της τοποθεσίας στην οποία είχε χτιστεί. Το στρατηγικής σημασίας σημείο στο οποίο ιδρύθηκε το 756 π.Χ. την έκανε σύντομα μεγάλο κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου μεταξύ Ευρώπης και Ασίας. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι εκεί καταλήγει μία από τις απολήξεις του γνωστού Δρόμου του Μεταξιού τον οποίο ακολούθησε και ο Μάρκο Πόλο.
Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι όλες σχεδόν οι σύγχρονες πόλεις του Πόντου προέρχονται από τις ελληνικές που ήδη αναφέραμε.
Πέρσες & Μέγας Αλέξανδρος
Από τον 5ο αιώνα π.Χ. οι παράλιες πόλεις του Πόντου διατηρούσαν μια αυτονομία και ανεξαρτησία, όμως, από την άλλη, ήταν φόρου υποτελείς στους Πέρσες και η ελληνική φυλή κατείχε μόνο την παραλιακή περιοχή.Η κατάσταση αυτή διατηρήθηκε μέχρι την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που δεν ενόχλησε διόλου τον Ανατολικό Πόντου. ΄Ετσι, την εποχή της κοσμοκρατορίας του μεγάλου στρατηλάτη οι πλήρως ανεξάρτητες πλέον ελληνικές πόλεις στράφηκαν νότια, όπου ανακάλυψαν νέες πηγές πλούτου, όπως σίδηρο,χαλκό και ασήμι.
Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το 302 π.Χ., ο Μιθριδάτης Α΄, Πέρασης σατράπης που εξελληνίστηκε πλήρως, δημιούργησε το Βασίλειο του Πόντου με πρωτεύουσα την Αμάσεια και αργότερα τη Σινώπη.Από τους βασιλείς του Πόντου σπουδαιότεροι ήταν ο Μιθριδάτης Α΄ο Κτίστης, ο Μιθριδάτης Δ΄ο Φιλοπάτωρ, γιος του προηγούμενου ( 170- 150 π.Χ.) που διαδέχτηκε στο θρόνο τον αδελφό του, Φαρνάκη Α΄, και ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ ο Ευπάτωρ, που ονομάστηκε μέγας ( 132 -63 π.Χ.), γιος του προηγούμενου. Ακολουθώντας μια έντονη επιθετική πολιτική, είχε μια επιτυχημένη κατακτητική πορεία καταλαμβάνοντας τον Κιμμέριο Βόσπορο, ένα τμήμα της Γαλατίας και την Παφλαγονία, ώσπου ήρθαν οι Ρωμαίοι.Το βασίλειο αυτό διατηρήθηκε έως το 64 π.Χ., όποτε διαλύθηκε από τον αυτοκράτορα της Ρώμης Πομπήιο.
Ρωμαίοι & Βυζάντιο
Κατά τη ρωμαϊκή κυριαρχία ο Ανατολικός Πόντος ονομάστηκε Πολεμωνιακός,επειδή το 36 π.Χ. ο Μάρκος Αντώνιος τον παραχώρησε στον Πολέμωνα, εγγονό του Μιθριδάτη ΣΤ΄ του Ευπάτορος. Πρωτεύουσα του Πολεμωνιακού Πόντου έγινε η Νεοκαισάρεια. Ο Δυτικός Πόντος ονομάστηκε Γαλατικός και είχε πρωτεύουσα την Αμάσεια.
Οι Ρωμαίοι συντέλεσαν τόσο στην ενίσχυση του ελληνικού στοιχείου όσο και στη ενδυνάμωση της χριστιανικής θρησκείας. Η σχετική αυτονομία που διατήρησαν οι ελληνικές πόλεις και η επικράτηση της ελληνικής γλώσσας είχαν ως αποτέλεσμα τη γρήγορη εξάπλωση του χριστιανισμού. Σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση, το γεγονός αυτό αποδίδεται στο σημαντικό έργο του Αποστόλου Ανδρέα. Η ελληνική γλώσσα ήταν η μόνη γραπτή γλώσσα όλων των λαών του Εύξεινου Πόντου, γι΄ αυτό και τη χρησιμοποίησαν οι Ρωμαίοι για την επικοινωνία τους με τους άλλους λαούς. Στους βυζαντινούς χρόνους ο Μέγας Κωνσταντίνος κατέστησε τον Πόντο επαρχία του κράτους. Το 536 μ.Χ., όταν αυτοκράτορας ήταν ο Ιουστινιανός, πρωτεύουσα του ενιαίου Πόντου έγινε η Τραπεζούντα και εκεί γνώρισαν μεγάλη άνθηση το εμπόριο, οι τέχνες και τα γράμματα. Στα χρόνια που ακολούθησαν η περιοχή του Πόντου είχε μερική αυτονομία με τοπικούς διοικητές, τους δούκες. Επειδή τη χώριζε μεγάλη απόσταση από την έδρα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, οι τοπικοί άρχοντες ανέλαβαν αντιμετώπιση των διαφόρων εισβολέων και η προσπάθειά τους στέφθηκε με επιτυχία. Από τα μέσα του 11 ου αιώνα εισέβαλαν και εγκαταστάθηκαν στις περιοχές της Μικράς Ασίας διάφορα τουρκικά φύλλα, με σπουδαιότερα τους Σελτζούκους, τους Τουρκομάνους και τους Ντανισμεντίδες. Την περιοχή του Πόντου, και κυρίως την επαρχία Χαλδαίας, υπερασπίστηκαν οι δούκες της οικογένειας των Γαβράδων, οι οποίοι κατόρθωσαν να αναχαιτίσουν τις επιθέσεις των Τούρκων.
Το 1204 οι σταυροφόροι της Δ΄ σταυροφορίας κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη. Τότε καταλύθηκε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά δημιουργήθηκαν τρία νέα ελληνικά κράτη. Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας, το Δεσποτάτο της Ηπείρου και η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Οι εγγονοί του πρώην Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α΄του Κομνηνού, Αλέξιος και Δαυίδ, εκείνη την περίοδο φιλοξενούνταν από τη θεία τους Θάμαρ, βασίλισσα της Γεωργίας. Με την οικονομική και στρατιωτική βοήθεια της ίδρυσαν την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Πρώτος αυτοκράτορας στέφθηκε ο Αλέξιος. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας διήρκεσε 257 χρόνια (1204-1461), που σημαίνει ότι εξακολούθησε να υφίσταται ακόμη και μετά την επανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τον Μιχαήλ Η΄Παλαιολόγο το 1261. Στη διάρκεια των 257 χρόνων , 20 αυτοκράτορες και αυτοκράτειρες ανέβηκαν στο θρόνο. Αντίθετα, το Δεσποτάτο της Ηπείρου δεν είχε την ίδια μοίρα, καθώς διαλύθηκε το 1337.
Τουρκοκρατία
Την Τραπεζούντα κατέλαβε ο Μωάμεθ Β’ στις 15 Αυγούστου 1461, τη διακοσιοστή επέτειο της επανάκτησης της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους. Το 1461 η άλωση της Τραπεζούντας σήμανε και την απώλεια της ανεξαρτησίας του Πόντου αλλά όχι και της εθνικής συνείδησής του, που τη διατήρησε αμείωτη στο πέρασμα των αιώνων.
Σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας έγιναν προσπάθειες εξισλαμισμού των Ελλήνων.
Ορισμένοι που δεν άντεξαν υπέκυψαν και άλλοι εξισλαμίστηκαν επιφανειακά διατηρώντας στα κρυφά τη χριστιανική τους πίστη. Η Ρωσία, που βρισκόταν σε συνεχείς πολέμους με τους Οθωμανούς, κατά τη λήξη τους συμπεριλάμβανε στις συνθήκες όρους προστασίας των χριστιανών, με αποτέλεσμα να υπάρχουν και περίοδοι ηρεμίας για τους ΄Ελληνες του Πόντου.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι Τούρκοι δεν θέλησαν να διαλύσουν τους ‘Ελληνες που κατοικούσαν στα παράλια του Πόντου, γιατί διεξήγαν το εμπόριο και ήταν κατασκευαστές καραβιών. Το ίδιο έκαναν και με τους Πόντιους της Αργυρούπολης, διότι μόνο αυτοί γνώριζαν την τέχνη της εξόρυξης και της επεξεργασίας των μετάλλων, και ιδιαίτερα του αργύρου, ασχολία που τους κατέστησε απαραίτητους. Η Αργυρούπολη βρισκόταν στην Αρχαία Χαλδαία, νότια της Παναγίας Σουμελά. Εκεί αναπτύχθηκε πολύ η αστρολογία. Από τη Χαλδαία λένε ότι ήταν η καταγωγή των μάγων με τα δώρα.΄Ισως το γεγονός του ότι είχαν γίνει απαραίτητοι οδήγησε στην ελευθερία που είχαν να κρατήσουν τη γλώσσα, τη θρησκεία, καθώς και τα ήθη και τα έθιμά τους. Με την υποταγή όλων των ορθόδοξων ελληνοφώνων και μη στο Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, η τελευταία έγινε το κέντρο της οικουμενικότητας. Μετά την άλωση, εκπρόσωπος του Θεού επί της γης δεν είναι πλέον ο αυτοκράτορας αλλά ο ‘Ελληνας πατριάρχης.
Η επιθυμία για νέες εξερευνήσεις και για αναζήτηση νέων ευκαιριών ώθησε πολλούς ‘Ελληνες του Πόντου αλλά και της ‘Ασπρης Θάλασσας ( έτσι ονόμαζαν τη Μεσόγειο) να μεταναστεύσουν στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Εκεί οι προσπάθειές τους απέδωσαν καρπούς τόσο στον οικονομικό τομέα όσο και στον πολιτικό και πολιτιστικό. ‘Ετσι, η εξέλιξή τους ήταν τόσο μεγάλη, που κατόρθωσαν να εξασφαλίσουν την διοίκηση των δύο ηγεμονιών στις περιοχές Βλαχίας και Μολδαβίας από το 1711 έως το 1821.Από τις ηγεμονίες αυτές οι ‘Ελληνες ενίσχυαν τα διάφορα μοναστήρια με χρυσά νομίσματα.Στο μοναστήρι του Σουμελά στον Πόντο στην αρχή έστελναν 100 χρυσά νομίσματα για να καταλήξουν στα 160 το χρόνο.Ο Τραπεζούντιος δάσκαλος Σεβαστός ήταν ο πρώτος καθηγητής της Πριγκιπικής Ακαδημίας Βουκουρεστίου. Πολλοί ΄Ελληνες πήγαιναν στις πριγκιπικές ακαδημίες των ηγεμονιών να σπουδάσουν, αφού οι καθηγήτες τους ήταν ‘Ελληνες και πολλές φορές οι ίδιοι οι ηγεμόνες.
Έτσι, παρ’ ότι ο ελληνισμός ήταν υπόδουλος πρωτοστατούσε στα γράμματα και στο εμπόριο.
Πράγματι, η περιοχή άκμασε, τα γράμματα και οι τέχνες άνθησαν. Τα αμέτρητα ελληνικά σχολεία – με πιο φημισμένο το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας – δεν σταμάτησαν στιγμή να διδάσκουν στα παιδιά τον ελληνικό πολιτισμό.
Οι εφημερίδες, τα περιοδικά, τα τυπογραφεία, οι λέσχες και τα θέατρα μαρτυρούν το υψηλό πνευματικό επίπεδο των Ελλήνων του Πόντου.Είναι αυτοί που στη συνέχεια θα βοηθούσαν και με έμψυχο υλικό και οικονομικά στη δημιουργία του νέου ελληνικόυ κράτους. Εκείνη την εποχή ο Πόντος δεν είχε προβλήματα. Αντίθετα, η οικονομική ανάπτυξη συνδυάστηκε με τη δημογραφική άνοδο. Στις αρχές του 1900 στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ζούσαν περίπου 600.000 Πόντιοι. Χαρακτηριστικό είναι ότι στην περιοχή υπήρχαν μέχρι το 1922 έξι μητροπόλεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου (Αμασείας, Χαλδαίας, Νεοκαισαρείας, Ροδοπόλεως, Τραπεζούντος και Κολωνίας). Ωστόσο, τα χρόνια της ευημερίας έμελλε να τελειώσουν το 1914 με το σχέδιο εξόντωσης των χριστιανικών πληθυσμών, πρώτα των Αρμενίων και μετά των Ποντίων. Ακολούθησε το 1922, κατά τη διάρκεια του οποίου οι διωγμοί και ο ξεριζωμός αποτελείωσαν το δυναμικό ελληνικό πληθυσμό στον Πόντο.
Νεότουρκοι & εθνοκάθαρση
Μετά τις μεταρρυθμίσεις του 1856 η ζωή των Ελλήνων του Πόντου ήταν υποφερτή κάτω από τον οθωμανικό ζυγό. Ορισμένες αρχές ισοπολιτείας σε συνδυασμό με μερικά προνόμια βελτίωσαν αρκετά τη θέση τους. ‘Ετσι, άρχισαν ορισμένοι να μετακινούνται σε πιο γόνιμες περιοχές όπου έχτιζαν καινούργια χωριά.
Αυτό το γεγονός προσέδωσε εκ νέου στα παράλια του Πόντου ελληνικό χρώμα και το εμπόριο πέρασε στα χέρια των Ελλήνων. ΄Ενας σημαντικός παράγοντας που εμπόδισε την πραγματοποίηση μόνιμων μεταρρυθμίσεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και την απόδοση ίσων δικαιωμάτων σε όλους τους πολίτες ήταν ο νεαρός τουρκικός εθνικισμός.΄Ετσι, ο όρος ( Τούρκος) απέκτησε θετικό χαρακτήρα και ο χώρος που καταλάμβανε η Οθωμανική Αυτοκρατορία άρχισε να αναφέρεται ως ( Τουρκία). Οι νέες εθνικιστικές απόψεις που εμφανίστηκαν καθόρισαν ως εθνικό χώρο των Τούρκων μια τεράστια χώρα που εκτεινόταν από το Αιγαίο έως την Κίνα. Με στόχο τη δημιουργία μιας νέας τουρκικής αυτοκρατορίας το κίνημα του παντουρκισμού θεωρούσε ότι δεν υπήρχε θέση για κανένα άλλο έθνος εκτός από εκείνο των Τούρκων. Το 1908 η τριάδα Ενβέρ, Ταλάατ και Τζεμάλ αποφάσισε στη Θεσσαλονίκη την εφαρμογή ενός απάνθρωπου σχεδίου¨της εξόντωσης των χριστιανών της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το κίνημα των Νεότουρκων, το 1908 αποτελεί την αντεπανάσταση των Τούρκων ενάντια στα προοδευτικά κινήματα. Οι Νεότουρκοι επέλεξαν είτε την πολιτική της βίαιης αφομοίωσης των πληθυσμών είτε την εξόντωσή τους. Στις 26 Ιουλίου 1909 ο Τούρκος πρωθυπουργός Σεφκέτ Πασάς εκτόξευσε απειλές εναντίον του πατριάρχη Ιωακείμ του Γ΄ Θα σας κόψουμε τα κεφάλια, θα σας εξαφανίσουμε.’Η εμείς θα επιζήσουμε ή εσείς. ‘Ενας από τους πατέρες του παντουρκισμού, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ πρότεινε ανοιχτά την υπέρβαση της χαλαρής, πολυεθνικής και θρησκευτικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τη μετατροπή των ομάδων που ζούσαν σε αυτήν σ΄ένα συμπαγές ομοιόμορφο τουρκικό σώμα.Τον Οκτώβριο του 1911 οι Νεότουρκοι – ως κυβέρνηση της χώρας πλέον- συνεδρίασαν και αποφάσισαν την εξόντωση των μη μουσουλμανικών εθνοτήτων και τη βίαιη τουρκοποίηση των μουσουλμανικών πλυθυσμών. Η απόφαση όριζε με σαφήνεια τις νέες κατευθύνσεις που αναιρούσαν πλήρως την παλαιότερη πολιτική της σχετικής ανοχής.Τώρα πλέον δεν κρατούσαν ούτε τα προσχήματα. Σε όλα τα παράλια του Πόντου αλλά και σε όλη την Τουρκία απαγόρευσαν τα ελληνικά προϊόντα και κήρυξαν τον οικονομικό πόλεμο για οτιδήποτε ήταν ελληνικό.Αποτέλεσμα ήταν ο φανατισμένος τουρκικός λαός να στραφεί με βία εναντίον των ελληνικών πληθυσμών και οι διωγμοί να είναι συνεχείς. Στη συνέχεια απαγορεύτηκε κάθε αγοραπωλησία ακινήτων που ανήκαν σε χριστιανούς, οι σποραδικές δολοφονίες άρχισαν να αυξάνονται και οι οργανωμένες συμμορίες λεηλατούσαν κατά τη διάρκεια της νύχτας τις πόλεις και τα χωριά.
Το 1914, οι ίδιοι οι Γερμανοί συμβούλευσαν τους συμμάχους τους, τους Τούρκους, να εκτοπίσουν στο εσωτερικό της Ανατολίας – σε βάθος τουλάχιστον 200 χιλιομέτρων – τους χριστιανούς, επειδή πίστευαν ότι θα ήταν επικίνδυνοι για την έκβαση του πολέμου.Ο Κεμάλ, από την άλλη, γνωστός πια ως γκρίζος λύκος, οραματιζόταν την οικονομική απεξάρτηση από τις Μεγάλες Δυνάμεις και την εθνοκάθαρση, ξεριζώνοντας τις αμελητέες μειονότητες και παραδίδοντας την «Τουρκία στους Τούρκους».
Το Πατριαρχείο ανήμπορο πια,σε ένδειξη πένθους, έκλεισε στης 15 Μαΐου 1914 όλες τις εκκλησίες και τα σχολεία και κατήγγειλε στις Μεγάλες Δυνάμεις τους νέους διωγμούς.Δέν πέτυχε όμως τίποτα γιατί κηρύχθηκε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος.
Η εμπλοκή της Τουρκίας στον πόλεμο στο πλευρό των Γερμανών και ανοδική πορεία των Νεότουρκων προς την εξουσία με ηγέτη τον Μουσταφά Κεμάλ έμελλαν να αλλάξουν το ρου της ιστορίας και να μετατρέψουν τη ζωή των μειονότητων, που επί αιώνες ζούσαν ειρηνικά στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε ανατριχιαστικό εφιάλτη.
Το 1915 καταρτίστηκε το σχέδιο της εξολόθρευσης των χριστιανικών πληθυσμών, ενώ τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς έγινε η φοβερή σφαγή των Αρμενίων.Ταυτόχρονα, υιοθετήθηκε σειρά άλλων μέτρων για την εξόντωση των Ελλήνων, όπως περιορισμοί στην άσκηση του επαγγέλματός τους και απαγόρευση στους μουσουλμάνους να εργάζονται με Έλληνες.Αυτόν όμως τον αποκλεισμό δεν τον τήρησαν αυστηρά οι Τούρκοι έμποροι της Τραπεζούντας, γιατί φοβήθηκαν αντίποινα των ελληνικών εμπορικών και τραπεζικών οίκων σε περίπτωση που το καθεστώς άλλαζε.Όταν όμως άρχισε ο πόλεμος, οι Τούρκοι, υποκινούμενοι και από τους φίλους τους Γερμανούς, οι οποίοι τους είχαν πείσει για τον κίνδυνο που διέτρεχε η ασφάλεια των παραμεθόριων και παράλιων περιοχών της Τουρκίας, άρχισαν να εφαρμόζουν τους ομαδικούς εκτοπισμούς των Ελλήνων προς το εσωτερικό της χώρας.Το 1915 από τους πέντε τουρκικούς συλλόγους για την ένοπλη αντίσταση εναντίον των μειονοτήτων οι τρείς ηταν προσανατολισμένοι εναντίον των Ελλήνων και οι δύο εναντίον των Αρμενίων.Η εφαρμογή του σταθερού προγράμματος εξόντωσης της χριστιανοσύνης σε όλο το μήκος και το πλάτος της παλαιάς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας-της εξολόθρευσης δηλαδή ενός αρχαίου χριστιανικού πολιτισμού, ο οποίος είχε ξεκινήσει μια θαυμαστή ανάπτυξη και μία πνευματική ανανέωση-άρχισε να εντείνεται από το 1911 και για να φτάσει στο αποκορύφωμά του μέχρι τη συνθήκη του Μούδρου, το 1918.Το 1914 επιστρατεύτηκαν και όλοι οι άντρες 20 έως 45 ετών και στάλθηκαν στα φοβερά τάγματα εργασίας από όπου ελάχιστοι θα επιζούσαν από την πείνα και τις κακουχίες.Όσοι δεν κατατάσσονταν απαγχονίζονταν.
Συγχρόνως, δόθηκε διαταγή να εκτοπιστούν από πόλεις και χωριά χιλιάδες γυναικόπαιδα και να εξοριστούν σε άγνωστους τόπους.Διατάχθηκε ακόμη και η εκκένωση ολόκληρων πόλεων.Οι αποστολές περνούσαν από τόπο σε τόπο μέσα από παγετώνες και κάτω από φρικτές συνθήκες, με αποτέλεσμα να επιβιώνουν ελάχιστοι από αυτούς από τις κακουχίες,τους βιασμούς και τις επιθέσεις των Τούρκων.Οι οργανωμένες και αυθόρμητες βιαιότητες, οι βιασμοί και οι βάρβαρες δολοφονίες ήταν στην ημερήσια διάταξη.
Πληθυσμοί ολόκληρων πόλεων και χωριών, όπως της Πάφρας, της Τρίπολης, της Σάντας κ.ά. ξεκληρίστηκαν. Εκτελούνταν πρόκριτοι, βουλευτές, δημοσιογράφοι, καθηγητές, δάσκαλοι,ακόμα και μαθητές γυμνασίων και κληρικοί.Επίσης πυρπολούνταν πόλεις και χωριά, γίνονταν ομαδικές σφαγές και λεηλατούνταν μοναστήρια και εκκλησίες.
Εκείνη την εποχή άρχισαν να οργανώνονται οι πρώτες ανταρτικές ομάδες, κυρίως στο δυτικό Πόντο, στις περιοχές της Αμισού και της Πάφρας, με κύριο σκοπό την προστασία του πληθυσμού, που ήταν έρμαιο των λεηλασιών, των εξευτελισμών, των εκτελέσεων και των βιασμών.Όλα έδειχναν πως η μοίρα του ποντιακού ελληνισμού ήταν προκαθορισμένη, αλλά εκείνος δεν φαινόταν διατεθειμένος να υποκύψει.Στο σημείο αυτό ανοίγει μια σελίδα της ιστορίας που ελάχιστος κόσμος γνωρίζει.Τα παλικάρια του Πόντου οργάνωσαν ένα εκπληκτικό αντάρτικο, που δυσκόλεψε πολύ τη ζωή του τούρκικου στρατού και κατόρθωσε να σώσει ένα συμαντικό μέρος του πληθυσμού.
Όταν την 5η Απριλίου του 1918 από την ανατολική πλευρά εισήλθε στις περιοχές του Πόντου ο ρωσικός στρατός στην Τραπεζούντα, η ορθόδοξη εκκλησία αυτής της επαρχίας μερίμνησε ώστε να μη μείνει η χώρα ακυβέρνητη. Ωστόσο, μετά τη Ρωσική Επανάσταση, οι Τούρκοι επιχείρησαν νέες επιθέσεις.Μετά την αποχώρηση των Ρώσων οι τουρκικές αρχές εγκαταστάθηκαν εκ νέου στην Τραπεζούντα.
Εκείνη την εποχή με τους πρώτους διωγμούς που έκαναν οι Τούρκοι, πολλοί Πόντιοι κατευθύνθηκαν προς τον Καύκασο και τη Γεωργία όπου υπήρχαν ομόθρησκοί τους.Οι Έλληνες πήραν μαζί τους τον πολιτισμό, την καλλιέργεια της γης, το εμπόριο, τις τέχνες και τα γράμματα.Γι’αυτό οι Γεωργιανοί ονόμασαν τους Πόντιους «περζένεσβίλι» που σημαίνει οι γιοί των σοφών ανθρώπων.Το πρώτο τυπογραφείο στην Τιφλίδα, καθώς και ο πυρήνας της πρώτης Ρωσικής Ατμοπλοïκής Εταιρείας δημιουργήθηκαν από Έλληνες.
Η αποχώρηση του ρωσικού στρατού έδωσε το σύνθημα για νέους διωγμούς, παρ’όλο που ο Έλληνας μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος κατά τη διάρκεια της ρωσικής κατοχής είχε προστατέψει και υπερασπιστεί και Τούρκους.Όταν στα τέλη Οκτωβρίου του 1918 έγινε ανακωχή μεταξύ των συμμάχων και της Τουρκίας, η εκκλησία της Τραπεζούντας εξακολουθούσε να πιστεύει σε μία καλύτερη τύχη του ελληνικού λαού του Πόντου.Με τη συνθηκολόγηση που ακολούθησε αποφασίστηκε ο αφοπλισμός του τουρκικού στρατού ο οποίος, όμως, ανατέθηκε στον Μουσταφά Κεμάλ, που είχε στασιάσει κατά της κυβέρνησης του σουλτάνου στην Κωνσταντινούπολη.Στις αρχές περίπου του 1919 ο μητροπολίτης Χρύσανθος κλήθηκε στο Παρίσι, για να εργαστεί σε μία Επιτροπή με αντιπροσώπους του Οικουμενικού Πατριαρχείου για την ευόδωση των πόθων του αλύτρωτου ελληνισμού.Στη συνέχεια όταν επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, το Σεπτέμβριο του 1919, δεν αρνήθηκε να διαπραγματευτεί και με τους Τούρκους την ισοτιμία Ελλήνων και μουσουλμάνων στη διοίκηση ενός αυτόνομου Πόντου.
Σε αυτές τις συζητήσεις συμμετείχαν και ο πρώην πρωθυπουργός της Τουρκίας Ιζέμ πασάς και Καρά Βασήφ βέης, και οι δύο από τους πιο συμαντικούς συνεργάτες του Μουσταφά Κεμάλ πασά.Οι όροι της συνεννόησης εγκρίθηκαν από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και πρόβλεπαν:
1.Στην υπόλοιπη Τουρκία μετά την ειρήνη θα γίνει δεκτή η εντολή της Κοινωνίας των Εθνών.
2.Θα δοθεί ελευθερία της ανάπτυξης των εθνοτήτων.
3.Οι δίκες επί προσωπικών καταστάσεων θα υπάγονται στο οικείο δικαστήριο κάθε κοινότητας.
4.Τα πολιτικά και ποινικά δικαστήρια θα απαρτίζονται εξ ημισείας από μουσουλμάνους και Έλληνες.
5.Η εκλογή των βουλευτών θα γίνετε αναλογικά κ.λ.π.
Όταν το Δεκέμβριο του 1919 ο Χρύσανθος επέστρεψε στην Τραπεζούντα, πήγε στην Τιφλίδα, πρωτεύουσα της τότε ιδρυθείσας δημοκρατίας της Γεωργίας, και από εκεί στο Ερεβάν, πρωτεύουσα της Αρμενικής Δημοκρατίας.Έπειτα από μακρές διαπραγματεύσεις συνήψε στις 10/16 Ιανουαρίου 1920 με την κυβέρνηση της Αρμενίας συμφωνία για την Πόντο-αρμενική Ομοσπονδία, την οποία επακολούθησε σύναψη στρατιωτικής συμφωνίας.Όλα αυτά όμως ματαιώθηκαν από τη στάση των Μεγάλων Σύμμαχων Δυνάμεων.Έτσι, όταν ο αρμενικός στρατός επιχείρησε να δράσει μόνος του και ενώ προήλαυνε προς το Ερζερούμ, συνετρίβη από τις υπερδυνάμεις της στρατιάς του Κιαζίμ Καρά Μπεκίρ πασά που είχαν εδρεύσει εκεί.Στο μεταξύ ο Αμερικανός πρόεδρος Ουίλσον είχε αποστείλει ήδη από τον Αύγουστο του 1919 μία επιτροπή στον Καύκασο και την Τουρκία για να μελετήσει την κατάσταση και να αναλάβει η Αμερική την εντολή για την Αρμενία και τον Πόντο.Την ίδια εποχή οι Άγγλοι απέσυραν τα στρατεύματά τους από τη Σαμψούντα και εκδήλωσαν τη φιλία προς τον Μουσταφά Κεμάλ.
Έτσι, στις 19 Μαΐου του 1919, ο Κεμάλ έφτασε στη Σαμψούντα και οργάνωσε τις τουρκικές συμμορίες με επικεφαλής τον Τοπάλ Οσμάν.Αυτή η μέρα θεωρείται η απαρχή της μεγάλης γενοκτονίας των Ποντίων που ακολούθησε.
Ο Κεμάλ Ατατούρκ προώθησε «τον εθνικό αγώνα» με τον στόχο «να μη θυσιάσουν τη χώρα στις αρμενικές και ελληνικές σκευωρίες».
Ξεριζωμός & το έπος της αναγέννησης
Το πρώτο κύμα Ποντίων προσφύγων στην Ελλάδα ήρθε το 1919 – 1920 από τα παράλια του Καυκάσου, το Βατούμ και το Σοχούμ.Επρόκειτο για τους Ποντίους που ακολούθησαν τι ρωσικό στρατό στην αποχώρησή του από τον Πόντο και το Καρς, καθώς και για Ποντίους της νότιας Ρωσίας, ταλαιπωρημένους από τον εμφύλιο που είχε ξεσπάσει μετά τη Σοβιετική Επανάσταση.
Ακολούθησε το δεύτερο μεγάλο κύμα, το 1922.Μετά την είσοδο των εθνικιστικών τουρκικών δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη και τη φυγή του τελευταίου σουλτάνου, «τοιχοκολλήθηκε» ένα διάταγμα σε όλες τις περιοχές της Μικράς Ασίας, που ανακοίνωνε επίσημα ότι παρέχεται η «άδεια» σε όλους τους αλλόθρησκους να εγκαταλείψουν τη χώρα μέχρι και την 30η Νοεμβρίου.Πολύ σύντομα οι εναπομείναντες χριστιανοί στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας μετακινήθηκαν μαζικά προς τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας.
Σχεδόν ταυτόχρονα 40.000 γυναίκες, παιδιά και γέροι – οι άνδρες κρατήθηκαν ως αιχμάλωτοι πολέμου – κατέκλυσαν το λιμάνι της Σαμψούντας.
Μέσα σε τρείς εβδομάδες άλλοι 250.000 πρόσφυγες πορεύονταν με βαριά βήματα στους χιονισμένους δρόμους που οδηγούσαν στην Τραπεζούντα, στη Σινώπη και στην Ινέπολη.Η «άδεια» ερμηνεύτηκε ως «απέλαση».Από διάφορα σημεία της ενδοχώρας – μέχρι και σε απόσταση 800 χιλιομέτρων από τα παράλια-, χωρικοί και κάτοικοι των πόλεων συγκεντρώνονταν, έριχναν μια τελευταία ματιά στο σπίτι και στο αμπέλι τους και με τις πλάτες κυρτωμένες από το βάρος των σκεπασμάτων και των μωρών τους, ξεκινούσαν να διασχίσουν την παγωμένη πεδιάδα.
Από τη μια ερημωμένες από πλοία προκυμαίες, όπως στο λιμάνι της Σμύρνης, από την άλλη λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας πλημμυρισμένα από ανθρώπους που κοιμόντουσαν στα πεζοδρόμια, εξαθλιωμένοι και τσακισμένοι από τις αρρώστιες.Όλοι τους, λίγες βδομάδες νωρίτερα, ήταν νοικοκυραίοι.Το χάσμα θα γεφύρωνε, τελικά, ο ερχομός των ελληνικών πλοίων.
Ο ξεριζωμός συνεχίστικε με αμείωτο ρυθμό μέχρι το 1924, οπότε έφυγαν και οι τελευταίοι Έλληνες Πόντιοι, με τη συμφωνία για ανταλλαγή των πληθυσμών που προέβλεπε η συνθήκη της Λωζάνης (1923).
Στη συνέχεια οι Πόντιοι πρόσφυγες μεταφέρονταν με τουρκικα βαπόρια, υπό την επίβλεψη των συμμαχικών δυνάμεων, στην Πόλη, όπου τους περιέθαλπε ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός στους στρατώνες Σελιμιέ της Κωνσταντινούπολης.Από εκεί επιβιβάζονταν σε ελληνικά πλοία για να μεταφερθούν στην Ελλάδα.
Οι συνθήκες μεταφοράς τους ήταν άθλιες και συχνά εκβιαστικές, ενώ η κατάσταση στους στρατώνες Σελιμιέ, όπου έφταναν οι ταλαιπωρημένοι πρόσφυγες, ήταν τραγική, καθώς στοιβάζονταν κατά χιλιάδες, σε άθλιες συνθήκες υγιεινής, χωρίς νερό και με τον τύφο να τους θερίζει.
Οι πρόσφυγες, φτάνοντας στην Ελλάδα, περνούσαν από υποχρεωτική καραντίνα, σε επίσης άθλιες συνθήκες, στου καταυλισμούς της Μακρονήσου και του Αï Γιώργη.Ο συνολικός αριθμός των Πόντιων προσφύγων που ήρθαν στην Ελλάδα υπολογίζεται σε 325.000 με 400.000 άτομα.
Ύστερα από 27 αιώνες, ένας λαός εκριζώθηκε απο τη γή του αφήνοντας πατρογονικές εστίες, σπίτια, εκκλησίες, τάφους προγόνων και ρίχτηκε στις ακτές της Ελλάδας.Η Μακεδονία, η Θράκη, οι μεγάλες ελληνικές πόλεις – η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη, ο Πειραιάς, η Πάτρα, ο Βόλος, η Καβάλα, η Δράμα – και πολλές άλλες περιοχές είναι οι χώροι όπου προσπάθησαν να ριζώσουν αυτοί οι δυστηχισμένοι που είχαν εκδιωχθεί από την πατρίδα τους.Με τον τρόπο αυτό κατέφθασαν στη μητέρα πατρίδα ανέστιοι και ξεριζωμένοι, όπου, μαζί με τους Ίωνες, αποδύθηκαν σε έναν τιτάνιο αγώνα επιβίωσης.
Στη σημερινή Ελλάδα περίπου ενάμιση εκατομμύριο Πόντιοι μπόλιασαν, μαζί με τους άλλους πρόσφυγες, τον ελληνικό κόσμο με την προοδευτικότητα, την εργατικότητα και την έφεσή τους στις επιστήμες και στον πολιτισμό.Με τον τρόπο αυτό συντέλεσαν και συντελούν στην ανγεννητική προσπάθεια του έθνους.Την ίδια στιγμή, κρατούν με συγκινητική προσπάθεια τον ασύγκριτο πλούτο της παράδοσής τους και το αρχαιοπρεπές γλωσσικό τους ιδίωμα, που είναι η πιό γνήσια επιβίωση της αρχαίας ιωνικής διαλέκτου.
Ο Πόντος σήμερα απομένει έρημος, σπαρμένος από ερείπια χωριών, εκκλησιών, σχολείων, γεμάτος χορταριασμένους τάφους προγόνων, υστερώντας σε πολιτισμική και οικονομική ανάπτυξη.
Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου έχει αναγνωριστεί από τη Βουλή των Ελλήνων με το Νόμο 2193/94(ΦΕΚ78/Α/1994), με τον οποίο καθιερώνεται η 19η Μαΐου ως ημέρα μνήμης της γενοκτονίας.Κατά την ημέρα αυτή πραγματοποιούνται σε ολόκληρη την Ελληνική επικράτεια εκδηλώσεις, με πρωτοβουλία δημόσιων και ιδιωτικών φορέων.
Επίσης, η γενοκτονία των Ποντίων έχει αναγνωριστεί με διακηρύξεις – ψηφύσματα και από τα νομοθετικά σώματα των Πολιτειών των ΗΠΑ – Νιου Τζέρσι (2002), Νέα Υόρκη (2002), Πενσιλβάνια (2004), Φλόριντα (2005) και Μασαχουσέτη.
«Μύριζε σαν καρπούζι ζερβά μας τ' ακρόγιαλο και τα βουνά του Πόντου, μια φορά κ΄' έναν καιρό δικά μας, δεξά αστραφτερό, απέραντο το πέλαγο. Ο Καύκασος είχε σβύσει μέσα στο φως, μα οι γέροι, με τη ράχη γυρισμένη, κάθουνταν στην πρύμνα και δε μπορούσαν να ξεκολλήσουν τα μάτια τους από το αγαπημένο ουρανοθάλασσο ' ο Καύκασος είχε χαθεί , φάντασμα ήταν και σκόρπισε μα απόμεινε ασάλευτος, αβασίλευτος βαθιά στις λαμπυρήθρες των ματιών τους. Δύσκολο, δύσκολο πολύ η ψυχή να ξεκολλήσει από την πατρίδα βουνά, θάλασσες , αγαπημένοι άνθρωποι, φτωχό αγαπημένο σπιτάκι, ένα χταπόδι είναι η ψυχή και όλα τούτα οι πλόκαμοί της».
Από το βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη ( Αναφορά στον Γκρέκο)
Όταν αναφερόμαστε στον Πόντο συνήθος εννοούμε εκείνον το γεωγραφικό χώρο της βόρειας Μικράς Ασίας που ανατολικά αρχίζει από τα σύνορα της Τουρκίας με τη Γεωργία και τελειώνει δυτικά πέρα από τη Σινώπη στον ποταμό Άλυ, ενώ νότια εκτείνεται μεχρί τη νοητή ευθεία Τσόρουμ- Τοκάτη – Νικόπολη- Αγ Ντάγ Ματέν.
Οι Πόντιοι είναι Έλληνες που κατοικούσαν σε αυτή την περιοχή από την αρχαιότητα μέχρι το 1922 και οι οποίοι με τη συνθήκη της Λοζάνης υποχρεώθηκαν να εκπατριστούν και να εγκατασταθούν στην μητροπολιτική Ελλάδα.
Από τη μυθολογία στην ιστορία….
Ο μύθος των Αργοναυτών είναι από τους γνωστότερους της ελληνικής μυθολογίας.
Οι Αργοναύτες με αρχηγό τον Ιάσονα ξεκίνησαν από την Αρχαία Ιωλκό, το σημερινό Βόλο, κι έφτασαν μέχρι την Κολχίδα, προκειμένου να πάρουν το χρυσόμαλλο δέρας. Μία από τις ερμηνείες για το χρυσόμαλλο δέρας είναι ότι συμβολίζει τον πλούτο στα παράλια του Πόντου.
Οί Ελληνες μέσα από τις ανταλλαγές που είχαν – πιθανότατα μέσω Μικράς Ασίας – με τους Χετταίους, πληροφορήκαν ότι στην περιοχή γύρω από τον Πόντο υπήρχαν πολλά μεταλλεύματα ( χρυσός, ασήμι κ.ά.), καθώς και αφθονία άλλων προϊόντων . Το αποτέλεσμα ήταν να πλαστεί ένας μύθος γι΄ αυτό τον τόπο, που πίστευαν ότι βρίσκεται στα απώτατα όρια του πολιτισμένου κόσμου.
Ωστόσο, υπήρχαν πολλές δυσκολίες για να μπορέσουν να φτάσουν τα ελληνικά καράβια εκείνες της εποχής στον Πόντο και ίσως γι΄αυτό να τον είχαν ονομάσει και Άξενο Πόντο, επειδή η θάλασσα εκεί ήταν ανεξερεύνητη. Έτσι, τα στενά του Βοσπόρου αναφέρονται στην αργοναυτική εκστρατεία Συμπληγάδες, που μεταφορικά σημαίνει κάτι που δεν περνιέται. Πέρασαν πολλοί αιώνες μέχρι οι ΄Ελληνες να περάσουν αυτά τα στενά. Όταν, όμως το κατόρθωσαν άλλαξαν και την ονομασία της θάλασσας και από Άξενο Πόντο τη μετονόμασαν σε Εύξεινο Πόντο.
Η αρχή έγινε τον 11ο αιώνα π.Χ., όταν ΄Ιωνες Αθηναίοι κατέλαβαν την περιοχή που ονομάστηκε Ιωνία και ίδρυσαν τη Μίλητο.Η τελευταία εξελίχθηκε σε μεγάλη ναυτική και εμπορική δύναμη, με αποτέλεσμα να φτάσει στον Εύξεινο Πόντο και να δημιουργήσει αποικίες.
Ο ελληνισμός του Πόντου σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία χρονολογείται από τον 8ο π.Χ. αιώνα με την ίδρυση της Σινώπης η οποία γρήγορα αναπτύχθηκε αποκτώντας μεγάλο εμπορικό λιμάνι και ισχυρή ναυτική δύναμη.Με τη σειρά της δημιούργησε νέες αποικίες –πόλεις σε όλο το μήκος των βόρειων παραλίων της Μικράς Ασίας.Σπουδαιότερες είναι η Ηράκλεια, η ΄Αμαστρις, η Αμισός, τα Κοτύωρα, η Κερασούντα, η Τραπεζούντα κ.ά. ΄Ολες αυτές οι πόλεις χτίστηκαν σε στρατηγικά περάσματα στα οποία κατέληγαν οι δρόμοι που διέσχιζαν τα Ποντιακά Όρη και ένωναν τα παράλια του Πόντου με την ενδοχώρα.Κοντά σε αυτές έχουμε και την Τρίπολη και την Οινόη.Σύμφωνα με τον Παυσανία, η πρώτη ήταν αποικία της αρκαδικής Τρίπολης και η δεύτερη της Οινόης της Αττικής.Χαρακτηριστικό είναι ότι όλες αυτές οι αποικίες ήταν παραλιακές, που σημαίνει γόνιμο έδαφος, ενώ παράλληλα συγκέντρωναν και όλη την πλούσια παραγωγή της ενδοχώρας.
Αψευδής μαρτυρία για τον πλούτο, την ευημερία και την ελληνικότητα των αποικιών αυτών αποτελεί η περιγραφή του Ξενοφώντα στην Κάθοδο των Μυρίων.
Η Τραπεζούντα εξελίχθηκε στη σημαντικότερη από όλες τις πόλεις και το όνομά της το οφείλει στο τραπεζοειδές σχήμα της τοποθεσίας στην οποία είχε χτιστεί. Το στρατηγικής σημασίας σημείο στο οποίο ιδρύθηκε το 756 π.Χ. την έκανε σύντομα μεγάλο κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου μεταξύ Ευρώπης και Ασίας. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι εκεί καταλήγει μία από τις απολήξεις του γνωστού Δρόμου του Μεταξιού τον οποίο ακολούθησε και ο Μάρκο Πόλο.
Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι όλες σχεδόν οι σύγχρονες πόλεις του Πόντου προέρχονται από τις ελληνικές που ήδη αναφέραμε.
Πέρσες & Μέγας Αλέξανδρος
Από τον 5ο αιώνα π.Χ. οι παράλιες πόλεις του Πόντου διατηρούσαν μια αυτονομία και ανεξαρτησία, όμως, από την άλλη, ήταν φόρου υποτελείς στους Πέρσες και η ελληνική φυλή κατείχε μόνο την παραλιακή περιοχή.Η κατάσταση αυτή διατηρήθηκε μέχρι την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που δεν ενόχλησε διόλου τον Ανατολικό Πόντου. ΄Ετσι, την εποχή της κοσμοκρατορίας του μεγάλου στρατηλάτη οι πλήρως ανεξάρτητες πλέον ελληνικές πόλεις στράφηκαν νότια, όπου ανακάλυψαν νέες πηγές πλούτου, όπως σίδηρο,χαλκό και ασήμι.
Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το 302 π.Χ., ο Μιθριδάτης Α΄, Πέρασης σατράπης που εξελληνίστηκε πλήρως, δημιούργησε το Βασίλειο του Πόντου με πρωτεύουσα την Αμάσεια και αργότερα τη Σινώπη.Από τους βασιλείς του Πόντου σπουδαιότεροι ήταν ο Μιθριδάτης Α΄ο Κτίστης, ο Μιθριδάτης Δ΄ο Φιλοπάτωρ, γιος του προηγούμενου ( 170- 150 π.Χ.) που διαδέχτηκε στο θρόνο τον αδελφό του, Φαρνάκη Α΄, και ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ ο Ευπάτωρ, που ονομάστηκε μέγας ( 132 -63 π.Χ.), γιος του προηγούμενου. Ακολουθώντας μια έντονη επιθετική πολιτική, είχε μια επιτυχημένη κατακτητική πορεία καταλαμβάνοντας τον Κιμμέριο Βόσπορο, ένα τμήμα της Γαλατίας και την Παφλαγονία, ώσπου ήρθαν οι Ρωμαίοι.Το βασίλειο αυτό διατηρήθηκε έως το 64 π.Χ., όποτε διαλύθηκε από τον αυτοκράτορα της Ρώμης Πομπήιο.
Ρωμαίοι & Βυζάντιο
Κατά τη ρωμαϊκή κυριαρχία ο Ανατολικός Πόντος ονομάστηκε Πολεμωνιακός,επειδή το 36 π.Χ. ο Μάρκος Αντώνιος τον παραχώρησε στον Πολέμωνα, εγγονό του Μιθριδάτη ΣΤ΄ του Ευπάτορος. Πρωτεύουσα του Πολεμωνιακού Πόντου έγινε η Νεοκαισάρεια. Ο Δυτικός Πόντος ονομάστηκε Γαλατικός και είχε πρωτεύουσα την Αμάσεια.
Οι Ρωμαίοι συντέλεσαν τόσο στην ενίσχυση του ελληνικού στοιχείου όσο και στη ενδυνάμωση της χριστιανικής θρησκείας. Η σχετική αυτονομία που διατήρησαν οι ελληνικές πόλεις και η επικράτηση της ελληνικής γλώσσας είχαν ως αποτέλεσμα τη γρήγορη εξάπλωση του χριστιανισμού. Σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση, το γεγονός αυτό αποδίδεται στο σημαντικό έργο του Αποστόλου Ανδρέα. Η ελληνική γλώσσα ήταν η μόνη γραπτή γλώσσα όλων των λαών του Εύξεινου Πόντου, γι΄ αυτό και τη χρησιμοποίησαν οι Ρωμαίοι για την επικοινωνία τους με τους άλλους λαούς. Στους βυζαντινούς χρόνους ο Μέγας Κωνσταντίνος κατέστησε τον Πόντο επαρχία του κράτους. Το 536 μ.Χ., όταν αυτοκράτορας ήταν ο Ιουστινιανός, πρωτεύουσα του ενιαίου Πόντου έγινε η Τραπεζούντα και εκεί γνώρισαν μεγάλη άνθηση το εμπόριο, οι τέχνες και τα γράμματα. Στα χρόνια που ακολούθησαν η περιοχή του Πόντου είχε μερική αυτονομία με τοπικούς διοικητές, τους δούκες. Επειδή τη χώριζε μεγάλη απόσταση από την έδρα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, οι τοπικοί άρχοντες ανέλαβαν αντιμετώπιση των διαφόρων εισβολέων και η προσπάθειά τους στέφθηκε με επιτυχία. Από τα μέσα του 11 ου αιώνα εισέβαλαν και εγκαταστάθηκαν στις περιοχές της Μικράς Ασίας διάφορα τουρκικά φύλλα, με σπουδαιότερα τους Σελτζούκους, τους Τουρκομάνους και τους Ντανισμεντίδες. Την περιοχή του Πόντου, και κυρίως την επαρχία Χαλδαίας, υπερασπίστηκαν οι δούκες της οικογένειας των Γαβράδων, οι οποίοι κατόρθωσαν να αναχαιτίσουν τις επιθέσεις των Τούρκων.
Το 1204 οι σταυροφόροι της Δ΄ σταυροφορίας κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη. Τότε καταλύθηκε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά δημιουργήθηκαν τρία νέα ελληνικά κράτη. Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας, το Δεσποτάτο της Ηπείρου και η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Οι εγγονοί του πρώην Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α΄του Κομνηνού, Αλέξιος και Δαυίδ, εκείνη την περίοδο φιλοξενούνταν από τη θεία τους Θάμαρ, βασίλισσα της Γεωργίας. Με την οικονομική και στρατιωτική βοήθεια της ίδρυσαν την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Πρώτος αυτοκράτορας στέφθηκε ο Αλέξιος. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας διήρκεσε 257 χρόνια (1204-1461), που σημαίνει ότι εξακολούθησε να υφίσταται ακόμη και μετά την επανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τον Μιχαήλ Η΄Παλαιολόγο το 1261. Στη διάρκεια των 257 χρόνων , 20 αυτοκράτορες και αυτοκράτειρες ανέβηκαν στο θρόνο. Αντίθετα, το Δεσποτάτο της Ηπείρου δεν είχε την ίδια μοίρα, καθώς διαλύθηκε το 1337.
Τουρκοκρατία
Την Τραπεζούντα κατέλαβε ο Μωάμεθ Β’ στις 15 Αυγούστου 1461, τη διακοσιοστή επέτειο της επανάκτησης της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους. Το 1461 η άλωση της Τραπεζούντας σήμανε και την απώλεια της ανεξαρτησίας του Πόντου αλλά όχι και της εθνικής συνείδησής του, που τη διατήρησε αμείωτη στο πέρασμα των αιώνων.
Σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας έγιναν προσπάθειες εξισλαμισμού των Ελλήνων.
Ορισμένοι που δεν άντεξαν υπέκυψαν και άλλοι εξισλαμίστηκαν επιφανειακά διατηρώντας στα κρυφά τη χριστιανική τους πίστη. Η Ρωσία, που βρισκόταν σε συνεχείς πολέμους με τους Οθωμανούς, κατά τη λήξη τους συμπεριλάμβανε στις συνθήκες όρους προστασίας των χριστιανών, με αποτέλεσμα να υπάρχουν και περίοδοι ηρεμίας για τους ΄Ελληνες του Πόντου.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι Τούρκοι δεν θέλησαν να διαλύσουν τους ‘Ελληνες που κατοικούσαν στα παράλια του Πόντου, γιατί διεξήγαν το εμπόριο και ήταν κατασκευαστές καραβιών. Το ίδιο έκαναν και με τους Πόντιους της Αργυρούπολης, διότι μόνο αυτοί γνώριζαν την τέχνη της εξόρυξης και της επεξεργασίας των μετάλλων, και ιδιαίτερα του αργύρου, ασχολία που τους κατέστησε απαραίτητους. Η Αργυρούπολη βρισκόταν στην Αρχαία Χαλδαία, νότια της Παναγίας Σουμελά. Εκεί αναπτύχθηκε πολύ η αστρολογία. Από τη Χαλδαία λένε ότι ήταν η καταγωγή των μάγων με τα δώρα.΄Ισως το γεγονός του ότι είχαν γίνει απαραίτητοι οδήγησε στην ελευθερία που είχαν να κρατήσουν τη γλώσσα, τη θρησκεία, καθώς και τα ήθη και τα έθιμά τους. Με την υποταγή όλων των ορθόδοξων ελληνοφώνων και μη στο Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, η τελευταία έγινε το κέντρο της οικουμενικότητας. Μετά την άλωση, εκπρόσωπος του Θεού επί της γης δεν είναι πλέον ο αυτοκράτορας αλλά ο ‘Ελληνας πατριάρχης.
Η επιθυμία για νέες εξερευνήσεις και για αναζήτηση νέων ευκαιριών ώθησε πολλούς ‘Ελληνες του Πόντου αλλά και της ‘Ασπρης Θάλασσας ( έτσι ονόμαζαν τη Μεσόγειο) να μεταναστεύσουν στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Εκεί οι προσπάθειές τους απέδωσαν καρπούς τόσο στον οικονομικό τομέα όσο και στον πολιτικό και πολιτιστικό. ‘Ετσι, η εξέλιξή τους ήταν τόσο μεγάλη, που κατόρθωσαν να εξασφαλίσουν την διοίκηση των δύο ηγεμονιών στις περιοχές Βλαχίας και Μολδαβίας από το 1711 έως το 1821.Από τις ηγεμονίες αυτές οι ‘Ελληνες ενίσχυαν τα διάφορα μοναστήρια με χρυσά νομίσματα.Στο μοναστήρι του Σουμελά στον Πόντο στην αρχή έστελναν 100 χρυσά νομίσματα για να καταλήξουν στα 160 το χρόνο.Ο Τραπεζούντιος δάσκαλος Σεβαστός ήταν ο πρώτος καθηγητής της Πριγκιπικής Ακαδημίας Βουκουρεστίου. Πολλοί ΄Ελληνες πήγαιναν στις πριγκιπικές ακαδημίες των ηγεμονιών να σπουδάσουν, αφού οι καθηγήτες τους ήταν ‘Ελληνες και πολλές φορές οι ίδιοι οι ηγεμόνες.
Έτσι, παρ’ ότι ο ελληνισμός ήταν υπόδουλος πρωτοστατούσε στα γράμματα και στο εμπόριο.
Πράγματι, η περιοχή άκμασε, τα γράμματα και οι τέχνες άνθησαν. Τα αμέτρητα ελληνικά σχολεία – με πιο φημισμένο το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας – δεν σταμάτησαν στιγμή να διδάσκουν στα παιδιά τον ελληνικό πολιτισμό.
Οι εφημερίδες, τα περιοδικά, τα τυπογραφεία, οι λέσχες και τα θέατρα μαρτυρούν το υψηλό πνευματικό επίπεδο των Ελλήνων του Πόντου.Είναι αυτοί που στη συνέχεια θα βοηθούσαν και με έμψυχο υλικό και οικονομικά στη δημιουργία του νέου ελληνικόυ κράτους. Εκείνη την εποχή ο Πόντος δεν είχε προβλήματα. Αντίθετα, η οικονομική ανάπτυξη συνδυάστηκε με τη δημογραφική άνοδο. Στις αρχές του 1900 στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ζούσαν περίπου 600.000 Πόντιοι. Χαρακτηριστικό είναι ότι στην περιοχή υπήρχαν μέχρι το 1922 έξι μητροπόλεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου (Αμασείας, Χαλδαίας, Νεοκαισαρείας, Ροδοπόλεως, Τραπεζούντος και Κολωνίας). Ωστόσο, τα χρόνια της ευημερίας έμελλε να τελειώσουν το 1914 με το σχέδιο εξόντωσης των χριστιανικών πληθυσμών, πρώτα των Αρμενίων και μετά των Ποντίων. Ακολούθησε το 1922, κατά τη διάρκεια του οποίου οι διωγμοί και ο ξεριζωμός αποτελείωσαν το δυναμικό ελληνικό πληθυσμό στον Πόντο.
Νεότουρκοι & εθνοκάθαρση
Μετά τις μεταρρυθμίσεις του 1856 η ζωή των Ελλήνων του Πόντου ήταν υποφερτή κάτω από τον οθωμανικό ζυγό. Ορισμένες αρχές ισοπολιτείας σε συνδυασμό με μερικά προνόμια βελτίωσαν αρκετά τη θέση τους. ‘Ετσι, άρχισαν ορισμένοι να μετακινούνται σε πιο γόνιμες περιοχές όπου έχτιζαν καινούργια χωριά.
Αυτό το γεγονός προσέδωσε εκ νέου στα παράλια του Πόντου ελληνικό χρώμα και το εμπόριο πέρασε στα χέρια των Ελλήνων. ΄Ενας σημαντικός παράγοντας που εμπόδισε την πραγματοποίηση μόνιμων μεταρρυθμίσεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και την απόδοση ίσων δικαιωμάτων σε όλους τους πολίτες ήταν ο νεαρός τουρκικός εθνικισμός.΄Ετσι, ο όρος ( Τούρκος) απέκτησε θετικό χαρακτήρα και ο χώρος που καταλάμβανε η Οθωμανική Αυτοκρατορία άρχισε να αναφέρεται ως ( Τουρκία). Οι νέες εθνικιστικές απόψεις που εμφανίστηκαν καθόρισαν ως εθνικό χώρο των Τούρκων μια τεράστια χώρα που εκτεινόταν από το Αιγαίο έως την Κίνα. Με στόχο τη δημιουργία μιας νέας τουρκικής αυτοκρατορίας το κίνημα του παντουρκισμού θεωρούσε ότι δεν υπήρχε θέση για κανένα άλλο έθνος εκτός από εκείνο των Τούρκων. Το 1908 η τριάδα Ενβέρ, Ταλάατ και Τζεμάλ αποφάσισε στη Θεσσαλονίκη την εφαρμογή ενός απάνθρωπου σχεδίου¨της εξόντωσης των χριστιανών της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το κίνημα των Νεότουρκων, το 1908 αποτελεί την αντεπανάσταση των Τούρκων ενάντια στα προοδευτικά κινήματα. Οι Νεότουρκοι επέλεξαν είτε την πολιτική της βίαιης αφομοίωσης των πληθυσμών είτε την εξόντωσή τους. Στις 26 Ιουλίου 1909 ο Τούρκος πρωθυπουργός Σεφκέτ Πασάς εκτόξευσε απειλές εναντίον του πατριάρχη Ιωακείμ του Γ΄ Θα σας κόψουμε τα κεφάλια, θα σας εξαφανίσουμε.’Η εμείς θα επιζήσουμε ή εσείς. ‘Ενας από τους πατέρες του παντουρκισμού, ο Ζιγιά Γκιοκάλπ πρότεινε ανοιχτά την υπέρβαση της χαλαρής, πολυεθνικής και θρησκευτικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τη μετατροπή των ομάδων που ζούσαν σε αυτήν σ΄ένα συμπαγές ομοιόμορφο τουρκικό σώμα.Τον Οκτώβριο του 1911 οι Νεότουρκοι – ως κυβέρνηση της χώρας πλέον- συνεδρίασαν και αποφάσισαν την εξόντωση των μη μουσουλμανικών εθνοτήτων και τη βίαιη τουρκοποίηση των μουσουλμανικών πλυθυσμών. Η απόφαση όριζε με σαφήνεια τις νέες κατευθύνσεις που αναιρούσαν πλήρως την παλαιότερη πολιτική της σχετικής ανοχής.Τώρα πλέον δεν κρατούσαν ούτε τα προσχήματα. Σε όλα τα παράλια του Πόντου αλλά και σε όλη την Τουρκία απαγόρευσαν τα ελληνικά προϊόντα και κήρυξαν τον οικονομικό πόλεμο για οτιδήποτε ήταν ελληνικό.Αποτέλεσμα ήταν ο φανατισμένος τουρκικός λαός να στραφεί με βία εναντίον των ελληνικών πληθυσμών και οι διωγμοί να είναι συνεχείς. Στη συνέχεια απαγορεύτηκε κάθε αγοραπωλησία ακινήτων που ανήκαν σε χριστιανούς, οι σποραδικές δολοφονίες άρχισαν να αυξάνονται και οι οργανωμένες συμμορίες λεηλατούσαν κατά τη διάρκεια της νύχτας τις πόλεις και τα χωριά.
Το 1914, οι ίδιοι οι Γερμανοί συμβούλευσαν τους συμμάχους τους, τους Τούρκους, να εκτοπίσουν στο εσωτερικό της Ανατολίας – σε βάθος τουλάχιστον 200 χιλιομέτρων – τους χριστιανούς, επειδή πίστευαν ότι θα ήταν επικίνδυνοι για την έκβαση του πολέμου.Ο Κεμάλ, από την άλλη, γνωστός πια ως γκρίζος λύκος, οραματιζόταν την οικονομική απεξάρτηση από τις Μεγάλες Δυνάμεις και την εθνοκάθαρση, ξεριζώνοντας τις αμελητέες μειονότητες και παραδίδοντας την «Τουρκία στους Τούρκους».
Το Πατριαρχείο ανήμπορο πια,σε ένδειξη πένθους, έκλεισε στης 15 Μαΐου 1914 όλες τις εκκλησίες και τα σχολεία και κατήγγειλε στις Μεγάλες Δυνάμεις τους νέους διωγμούς.Δέν πέτυχε όμως τίποτα γιατί κηρύχθηκε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος.
Η εμπλοκή της Τουρκίας στον πόλεμο στο πλευρό των Γερμανών και ανοδική πορεία των Νεότουρκων προς την εξουσία με ηγέτη τον Μουσταφά Κεμάλ έμελλαν να αλλάξουν το ρου της ιστορίας και να μετατρέψουν τη ζωή των μειονότητων, που επί αιώνες ζούσαν ειρηνικά στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε ανατριχιαστικό εφιάλτη.
Το 1915 καταρτίστηκε το σχέδιο της εξολόθρευσης των χριστιανικών πληθυσμών, ενώ τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς έγινε η φοβερή σφαγή των Αρμενίων.Ταυτόχρονα, υιοθετήθηκε σειρά άλλων μέτρων για την εξόντωση των Ελλήνων, όπως περιορισμοί στην άσκηση του επαγγέλματός τους και απαγόρευση στους μουσουλμάνους να εργάζονται με Έλληνες.Αυτόν όμως τον αποκλεισμό δεν τον τήρησαν αυστηρά οι Τούρκοι έμποροι της Τραπεζούντας, γιατί φοβήθηκαν αντίποινα των ελληνικών εμπορικών και τραπεζικών οίκων σε περίπτωση που το καθεστώς άλλαζε.Όταν όμως άρχισε ο πόλεμος, οι Τούρκοι, υποκινούμενοι και από τους φίλους τους Γερμανούς, οι οποίοι τους είχαν πείσει για τον κίνδυνο που διέτρεχε η ασφάλεια των παραμεθόριων και παράλιων περιοχών της Τουρκίας, άρχισαν να εφαρμόζουν τους ομαδικούς εκτοπισμούς των Ελλήνων προς το εσωτερικό της χώρας.Το 1915 από τους πέντε τουρκικούς συλλόγους για την ένοπλη αντίσταση εναντίον των μειονοτήτων οι τρείς ηταν προσανατολισμένοι εναντίον των Ελλήνων και οι δύο εναντίον των Αρμενίων.Η εφαρμογή του σταθερού προγράμματος εξόντωσης της χριστιανοσύνης σε όλο το μήκος και το πλάτος της παλαιάς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας-της εξολόθρευσης δηλαδή ενός αρχαίου χριστιανικού πολιτισμού, ο οποίος είχε ξεκινήσει μια θαυμαστή ανάπτυξη και μία πνευματική ανανέωση-άρχισε να εντείνεται από το 1911 και για να φτάσει στο αποκορύφωμά του μέχρι τη συνθήκη του Μούδρου, το 1918.Το 1914 επιστρατεύτηκαν και όλοι οι άντρες 20 έως 45 ετών και στάλθηκαν στα φοβερά τάγματα εργασίας από όπου ελάχιστοι θα επιζούσαν από την πείνα και τις κακουχίες.Όσοι δεν κατατάσσονταν απαγχονίζονταν.
Συγχρόνως, δόθηκε διαταγή να εκτοπιστούν από πόλεις και χωριά χιλιάδες γυναικόπαιδα και να εξοριστούν σε άγνωστους τόπους.Διατάχθηκε ακόμη και η εκκένωση ολόκληρων πόλεων.Οι αποστολές περνούσαν από τόπο σε τόπο μέσα από παγετώνες και κάτω από φρικτές συνθήκες, με αποτέλεσμα να επιβιώνουν ελάχιστοι από αυτούς από τις κακουχίες,τους βιασμούς και τις επιθέσεις των Τούρκων.Οι οργανωμένες και αυθόρμητες βιαιότητες, οι βιασμοί και οι βάρβαρες δολοφονίες ήταν στην ημερήσια διάταξη.
Πληθυσμοί ολόκληρων πόλεων και χωριών, όπως της Πάφρας, της Τρίπολης, της Σάντας κ.ά. ξεκληρίστηκαν. Εκτελούνταν πρόκριτοι, βουλευτές, δημοσιογράφοι, καθηγητές, δάσκαλοι,ακόμα και μαθητές γυμνασίων και κληρικοί.Επίσης πυρπολούνταν πόλεις και χωριά, γίνονταν ομαδικές σφαγές και λεηλατούνταν μοναστήρια και εκκλησίες.
Εκείνη την εποχή άρχισαν να οργανώνονται οι πρώτες ανταρτικές ομάδες, κυρίως στο δυτικό Πόντο, στις περιοχές της Αμισού και της Πάφρας, με κύριο σκοπό την προστασία του πληθυσμού, που ήταν έρμαιο των λεηλασιών, των εξευτελισμών, των εκτελέσεων και των βιασμών.Όλα έδειχναν πως η μοίρα του ποντιακού ελληνισμού ήταν προκαθορισμένη, αλλά εκείνος δεν φαινόταν διατεθειμένος να υποκύψει.Στο σημείο αυτό ανοίγει μια σελίδα της ιστορίας που ελάχιστος κόσμος γνωρίζει.Τα παλικάρια του Πόντου οργάνωσαν ένα εκπληκτικό αντάρτικο, που δυσκόλεψε πολύ τη ζωή του τούρκικου στρατού και κατόρθωσε να σώσει ένα συμαντικό μέρος του πληθυσμού.
Όταν την 5η Απριλίου του 1918 από την ανατολική πλευρά εισήλθε στις περιοχές του Πόντου ο ρωσικός στρατός στην Τραπεζούντα, η ορθόδοξη εκκλησία αυτής της επαρχίας μερίμνησε ώστε να μη μείνει η χώρα ακυβέρνητη. Ωστόσο, μετά τη Ρωσική Επανάσταση, οι Τούρκοι επιχείρησαν νέες επιθέσεις.Μετά την αποχώρηση των Ρώσων οι τουρκικές αρχές εγκαταστάθηκαν εκ νέου στην Τραπεζούντα.
Εκείνη την εποχή με τους πρώτους διωγμούς που έκαναν οι Τούρκοι, πολλοί Πόντιοι κατευθύνθηκαν προς τον Καύκασο και τη Γεωργία όπου υπήρχαν ομόθρησκοί τους.Οι Έλληνες πήραν μαζί τους τον πολιτισμό, την καλλιέργεια της γης, το εμπόριο, τις τέχνες και τα γράμματα.Γι’αυτό οι Γεωργιανοί ονόμασαν τους Πόντιους «περζένεσβίλι» που σημαίνει οι γιοί των σοφών ανθρώπων.Το πρώτο τυπογραφείο στην Τιφλίδα, καθώς και ο πυρήνας της πρώτης Ρωσικής Ατμοπλοïκής Εταιρείας δημιουργήθηκαν από Έλληνες.
Η αποχώρηση του ρωσικού στρατού έδωσε το σύνθημα για νέους διωγμούς, παρ’όλο που ο Έλληνας μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος κατά τη διάρκεια της ρωσικής κατοχής είχε προστατέψει και υπερασπιστεί και Τούρκους.Όταν στα τέλη Οκτωβρίου του 1918 έγινε ανακωχή μεταξύ των συμμάχων και της Τουρκίας, η εκκλησία της Τραπεζούντας εξακολουθούσε να πιστεύει σε μία καλύτερη τύχη του ελληνικού λαού του Πόντου.Με τη συνθηκολόγηση που ακολούθησε αποφασίστηκε ο αφοπλισμός του τουρκικού στρατού ο οποίος, όμως, ανατέθηκε στον Μουσταφά Κεμάλ, που είχε στασιάσει κατά της κυβέρνησης του σουλτάνου στην Κωνσταντινούπολη.Στις αρχές περίπου του 1919 ο μητροπολίτης Χρύσανθος κλήθηκε στο Παρίσι, για να εργαστεί σε μία Επιτροπή με αντιπροσώπους του Οικουμενικού Πατριαρχείου για την ευόδωση των πόθων του αλύτρωτου ελληνισμού.Στη συνέχεια όταν επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, το Σεπτέμβριο του 1919, δεν αρνήθηκε να διαπραγματευτεί και με τους Τούρκους την ισοτιμία Ελλήνων και μουσουλμάνων στη διοίκηση ενός αυτόνομου Πόντου.
Σε αυτές τις συζητήσεις συμμετείχαν και ο πρώην πρωθυπουργός της Τουρκίας Ιζέμ πασάς και Καρά Βασήφ βέης, και οι δύο από τους πιο συμαντικούς συνεργάτες του Μουσταφά Κεμάλ πασά.Οι όροι της συνεννόησης εγκρίθηκαν από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και πρόβλεπαν:
1.Στην υπόλοιπη Τουρκία μετά την ειρήνη θα γίνει δεκτή η εντολή της Κοινωνίας των Εθνών.
2.Θα δοθεί ελευθερία της ανάπτυξης των εθνοτήτων.
3.Οι δίκες επί προσωπικών καταστάσεων θα υπάγονται στο οικείο δικαστήριο κάθε κοινότητας.
4.Τα πολιτικά και ποινικά δικαστήρια θα απαρτίζονται εξ ημισείας από μουσουλμάνους και Έλληνες.
5.Η εκλογή των βουλευτών θα γίνετε αναλογικά κ.λ.π.
Όταν το Δεκέμβριο του 1919 ο Χρύσανθος επέστρεψε στην Τραπεζούντα, πήγε στην Τιφλίδα, πρωτεύουσα της τότε ιδρυθείσας δημοκρατίας της Γεωργίας, και από εκεί στο Ερεβάν, πρωτεύουσα της Αρμενικής Δημοκρατίας.Έπειτα από μακρές διαπραγματεύσεις συνήψε στις 10/16 Ιανουαρίου 1920 με την κυβέρνηση της Αρμενίας συμφωνία για την Πόντο-αρμενική Ομοσπονδία, την οποία επακολούθησε σύναψη στρατιωτικής συμφωνίας.Όλα αυτά όμως ματαιώθηκαν από τη στάση των Μεγάλων Σύμμαχων Δυνάμεων.Έτσι, όταν ο αρμενικός στρατός επιχείρησε να δράσει μόνος του και ενώ προήλαυνε προς το Ερζερούμ, συνετρίβη από τις υπερδυνάμεις της στρατιάς του Κιαζίμ Καρά Μπεκίρ πασά που είχαν εδρεύσει εκεί.Στο μεταξύ ο Αμερικανός πρόεδρος Ουίλσον είχε αποστείλει ήδη από τον Αύγουστο του 1919 μία επιτροπή στον Καύκασο και την Τουρκία για να μελετήσει την κατάσταση και να αναλάβει η Αμερική την εντολή για την Αρμενία και τον Πόντο.Την ίδια εποχή οι Άγγλοι απέσυραν τα στρατεύματά τους από τη Σαμψούντα και εκδήλωσαν τη φιλία προς τον Μουσταφά Κεμάλ.
Έτσι, στις 19 Μαΐου του 1919, ο Κεμάλ έφτασε στη Σαμψούντα και οργάνωσε τις τουρκικές συμμορίες με επικεφαλής τον Τοπάλ Οσμάν.Αυτή η μέρα θεωρείται η απαρχή της μεγάλης γενοκτονίας των Ποντίων που ακολούθησε.
Ο Κεμάλ Ατατούρκ προώθησε «τον εθνικό αγώνα» με τον στόχο «να μη θυσιάσουν τη χώρα στις αρμενικές και ελληνικές σκευωρίες».
Ξεριζωμός & το έπος της αναγέννησης
Το πρώτο κύμα Ποντίων προσφύγων στην Ελλάδα ήρθε το 1919 – 1920 από τα παράλια του Καυκάσου, το Βατούμ και το Σοχούμ.Επρόκειτο για τους Ποντίους που ακολούθησαν τι ρωσικό στρατό στην αποχώρησή του από τον Πόντο και το Καρς, καθώς και για Ποντίους της νότιας Ρωσίας, ταλαιπωρημένους από τον εμφύλιο που είχε ξεσπάσει μετά τη Σοβιετική Επανάσταση.
Ακολούθησε το δεύτερο μεγάλο κύμα, το 1922.Μετά την είσοδο των εθνικιστικών τουρκικών δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη και τη φυγή του τελευταίου σουλτάνου, «τοιχοκολλήθηκε» ένα διάταγμα σε όλες τις περιοχές της Μικράς Ασίας, που ανακοίνωνε επίσημα ότι παρέχεται η «άδεια» σε όλους τους αλλόθρησκους να εγκαταλείψουν τη χώρα μέχρι και την 30η Νοεμβρίου.Πολύ σύντομα οι εναπομείναντες χριστιανοί στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας μετακινήθηκαν μαζικά προς τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας.
Σχεδόν ταυτόχρονα 40.000 γυναίκες, παιδιά και γέροι – οι άνδρες κρατήθηκαν ως αιχμάλωτοι πολέμου – κατέκλυσαν το λιμάνι της Σαμψούντας.
Μέσα σε τρείς εβδομάδες άλλοι 250.000 πρόσφυγες πορεύονταν με βαριά βήματα στους χιονισμένους δρόμους που οδηγούσαν στην Τραπεζούντα, στη Σινώπη και στην Ινέπολη.Η «άδεια» ερμηνεύτηκε ως «απέλαση».Από διάφορα σημεία της ενδοχώρας – μέχρι και σε απόσταση 800 χιλιομέτρων από τα παράλια-, χωρικοί και κάτοικοι των πόλεων συγκεντρώνονταν, έριχναν μια τελευταία ματιά στο σπίτι και στο αμπέλι τους και με τις πλάτες κυρτωμένες από το βάρος των σκεπασμάτων και των μωρών τους, ξεκινούσαν να διασχίσουν την παγωμένη πεδιάδα.
Από τη μια ερημωμένες από πλοία προκυμαίες, όπως στο λιμάνι της Σμύρνης, από την άλλη λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας πλημμυρισμένα από ανθρώπους που κοιμόντουσαν στα πεζοδρόμια, εξαθλιωμένοι και τσακισμένοι από τις αρρώστιες.Όλοι τους, λίγες βδομάδες νωρίτερα, ήταν νοικοκυραίοι.Το χάσμα θα γεφύρωνε, τελικά, ο ερχομός των ελληνικών πλοίων.
Ο ξεριζωμός συνεχίστικε με αμείωτο ρυθμό μέχρι το 1924, οπότε έφυγαν και οι τελευταίοι Έλληνες Πόντιοι, με τη συμφωνία για ανταλλαγή των πληθυσμών που προέβλεπε η συνθήκη της Λωζάνης (1923).
Στη συνέχεια οι Πόντιοι πρόσφυγες μεταφέρονταν με τουρκικα βαπόρια, υπό την επίβλεψη των συμμαχικών δυνάμεων, στην Πόλη, όπου τους περιέθαλπε ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός στους στρατώνες Σελιμιέ της Κωνσταντινούπολης.Από εκεί επιβιβάζονταν σε ελληνικά πλοία για να μεταφερθούν στην Ελλάδα.
Οι συνθήκες μεταφοράς τους ήταν άθλιες και συχνά εκβιαστικές, ενώ η κατάσταση στους στρατώνες Σελιμιέ, όπου έφταναν οι ταλαιπωρημένοι πρόσφυγες, ήταν τραγική, καθώς στοιβάζονταν κατά χιλιάδες, σε άθλιες συνθήκες υγιεινής, χωρίς νερό και με τον τύφο να τους θερίζει.
Οι πρόσφυγες, φτάνοντας στην Ελλάδα, περνούσαν από υποχρεωτική καραντίνα, σε επίσης άθλιες συνθήκες, στου καταυλισμούς της Μακρονήσου και του Αï Γιώργη.Ο συνολικός αριθμός των Πόντιων προσφύγων που ήρθαν στην Ελλάδα υπολογίζεται σε 325.000 με 400.000 άτομα.
Ύστερα από 27 αιώνες, ένας λαός εκριζώθηκε απο τη γή του αφήνοντας πατρογονικές εστίες, σπίτια, εκκλησίες, τάφους προγόνων και ρίχτηκε στις ακτές της Ελλάδας.Η Μακεδονία, η Θράκη, οι μεγάλες ελληνικές πόλεις – η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη, ο Πειραιάς, η Πάτρα, ο Βόλος, η Καβάλα, η Δράμα – και πολλές άλλες περιοχές είναι οι χώροι όπου προσπάθησαν να ριζώσουν αυτοί οι δυστηχισμένοι που είχαν εκδιωχθεί από την πατρίδα τους.Με τον τρόπο αυτό κατέφθασαν στη μητέρα πατρίδα ανέστιοι και ξεριζωμένοι, όπου, μαζί με τους Ίωνες, αποδύθηκαν σε έναν τιτάνιο αγώνα επιβίωσης.
Στη σημερινή Ελλάδα περίπου ενάμιση εκατομμύριο Πόντιοι μπόλιασαν, μαζί με τους άλλους πρόσφυγες, τον ελληνικό κόσμο με την προοδευτικότητα, την εργατικότητα και την έφεσή τους στις επιστήμες και στον πολιτισμό.Με τον τρόπο αυτό συντέλεσαν και συντελούν στην ανγεννητική προσπάθεια του έθνους.Την ίδια στιγμή, κρατούν με συγκινητική προσπάθεια τον ασύγκριτο πλούτο της παράδοσής τους και το αρχαιοπρεπές γλωσσικό τους ιδίωμα, που είναι η πιό γνήσια επιβίωση της αρχαίας ιωνικής διαλέκτου.
Ο Πόντος σήμερα απομένει έρημος, σπαρμένος από ερείπια χωριών, εκκλησιών, σχολείων, γεμάτος χορταριασμένους τάφους προγόνων, υστερώντας σε πολιτισμική και οικονομική ανάπτυξη.
Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου έχει αναγνωριστεί από τη Βουλή των Ελλήνων με το Νόμο 2193/94(ΦΕΚ78/Α/1994), με τον οποίο καθιερώνεται η 19η Μαΐου ως ημέρα μνήμης της γενοκτονίας.Κατά την ημέρα αυτή πραγματοποιούνται σε ολόκληρη την Ελληνική επικράτεια εκδηλώσεις, με πρωτοβουλία δημόσιων και ιδιωτικών φορέων.
Επίσης, η γενοκτονία των Ποντίων έχει αναγνωριστεί με διακηρύξεις – ψηφύσματα και από τα νομοθετικά σώματα των Πολιτειών των ΗΠΑ – Νιου Τζέρσι (2002), Νέα Υόρκη (2002), Πενσιλβάνια (2004), Φλόριντα (2005) και Μασαχουσέτη.
«Μύριζε σαν καρπούζι ζερβά μας τ' ακρόγιαλο και τα βουνά του Πόντου, μια φορά κ΄' έναν καιρό δικά μας, δεξά αστραφτερό, απέραντο το πέλαγο. Ο Καύκασος είχε σβύσει μέσα στο φως, μα οι γέροι, με τη ράχη γυρισμένη, κάθουνταν στην πρύμνα και δε μπορούσαν να ξεκολλήσουν τα μάτια τους από το αγαπημένο ουρανοθάλασσο ' ο Καύκασος είχε χαθεί , φάντασμα ήταν και σκόρπισε μα απόμεινε ασάλευτος, αβασίλευτος βαθιά στις λαμπυρήθρες των ματιών τους. Δύσκολο, δύσκολο πολύ η ψυχή να ξεκολλήσει από την πατρίδα βουνά, θάλασσες , αγαπημένοι άνθρωποι, φτωχό αγαπημένο σπιτάκι, ένα χταπόδι είναι η ψυχή και όλα τούτα οι πλόκαμοί της».
Από το βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη ( Αναφορά στον Γκρέκο)